Arbaco, Agoosto, 14, 2024 (HOL) - Wasiirka Arrimaha Dibadda ee Turkiga, Hakan Fidan, ayaa soo jiitay indhaha caalamka sida weyn ee uu uga dhexmuuqday wada xaajoodyada u dhaxeeyay Soomaaliya iyo Ethiopia, si xal kama dambays ah looga gaaro xiisadda labada dal, loona gaaro is fahan wax ka beddeli kara mustaqbalka Geeska Afrika.
Hakan Fidan, waa diblomaasi xirfadihiisu ay ku saleysan yihiin awooddiisa uu ku maareyn karo xaaladaha adag. Fidan oo ku dhashay Ankara 1968. Waddadiisa ugu horreysay ee inuu noqdo mid ka mid ah shakhsiyaadka ugu saameynta badan Turkiga, waxay kasoo bilaabatay Ciidamada Qalabka Sida ee Turkiga, halkaas oo uu ka soo shaqeeyay sida sarkaal ka tirsan sirdoonka isgaarsiinta.
Waxbarashadiisa sare ee millatariga waxa uu ku qaatay dibadda, gaar ahaan xilligii uu ka shaqeynayay NATO ee dalka Jarmalka. Intii uu ku sugnaa Jarmalka, Fidan wuxuu ka qaatay shahaadada jaamacadeed ee Maamulka iyo Cilmiga Siyaasadda jaamacadda University of Maryland University College (UMUC).
Markii uu dib ugu soo laabtay Turkiga, Fidan wuxuu sii waday barashadiisa jaamacadda Bilkent University, halkaas oo uu ku dhameystay shahaadada mastarka isaga oo qoray mowduuc ku saabsan "Doorka Sirdoonka ee Siyaasadda Dibadda." Wuxuu sidoo kale qaatay Ph.D. isla jaamacaddaas, isagoo diiradda saaray "Diblomaasiyadda Xilligii Macluumaadka: Isticmaalka Tiknoolajiyada Macluumaadka ee Caddeynta." Shaqooyinkiisa cilmiga ah waxay aasaas u ahaayeen kaalintiisa dambe ee sirdoonka iyo diblomaasiyadda Turkiga.
Isbeddelka Fidan ee ka yimid adeegga millatariga una wareegay dowladnimada rayidka wuxuu ku bilaabmay magacaabistiisa 2003-dii sida Madaxweynaha Hay'adda Iskaashiga iyo Isuduwidda ee Turkiga (TIKA). Shaqadiisa TIKA iyo doorkiisa latalinta dhow ee uu la lahaa Wasiirkii Arrimaha Dibadda ee xiligaas, Ahmet Davutoğlu, waxay ka dhigeen mid muhiim ah oo ku dhex jira mishiinka siyaasadda dibadda ee Turkiga.
Isbeddelka Fidan ee ka yimid sirdoonka millatari una wareegay diblomaasiyadda waxaa calaamadeeyay magacaabistiisa sanadkii 2010 sida Kaaliyaha Guud ee Hay'adda Sirdoonka Qaranka (MİT); isagoo 42 jir ah, wuxuu noqday qofkii ugu da’da yaraa ee xilkaas qabta. Xilligii uu joogay MİT, wuxuu ku lug yeeshay wadaxaajood qarsoodi ah oo lala galay Xisbiga Shaqaalaha Kurdistaan (PKK). Wada xaajoodyadaas oo loo yaqaan Oslo, waxay ujeedkeedu ahayeen in lagu xalliyo arrinta Kurdiyiinta, balse wuxuu noqday mid muran badan iyo ismaandhaaf siyaasadeed ka dhaliyay gudaha Turkiga.
Doorka Fidan ee sirdoonka Turkiga sidoo kale wuxuu ku lug yeeshay la tacaalidda xaaladdii murugsanayd ee isku daygii afgambiga ee July 15, 2016. Ficilladiisa degdegga ah xilligii afgambiga, kaas oo si toos ah isaga loogu wajahnaa, waxaa lagu ammaanay inay door muhiim ah ka ciyaareen fashilka afgambiga iyo sugidda xasilloonida dowladda Turkiga.
Mudadii uu joogay, wuxuu ku kasbaday sumcad ahaan shakhsi lagu kalsoonaan karo oo ku dhow Madaxweynaha Recep Tayyip Erdoğan, isagoo helay naanaysta "Sir-doonka Erdoğan."
Bishii June 2023, Fidan waxaa loo magacaabay Wasiirka Arrimaha Dibadda ee Turkiga, waana xilkaas oo uu hadda ku hoggaaminayo wadaxaajoodka muhiimka ah ee u dhexeeya Soomaaliya iyo Itoobiya.
Habka Fidan ee wadaxaajoodka Soomaaliya iyo Itoobiya wuxuu ahaa mid sabir iyo is-dulqaad leh, isagoo adeegsanaya diblomaasiyadda isku socodka si uu u furo wadaxaajoodka labada dal. Inkastoo cadaadiska xooggan iyo halista wadaxaajoodka u galay inay burburaan, Fidan wuxuu ku dhawaaqay in ay jirto "horumar la taaban karo," taasoo muujinaysa awoodiisa uu ku dhex socon karo xiisadaha iyo inuu labada dhinacba ku hayo wadaxaajoodka nabadeed.
Istiraatijiyadiisa waxay ka kooban tahay dhaqdhaqaaq feejigan, isagoo ka jawaabaya baahiyaha degdegga ah ee dhinacyada isku haya iyadoo la waafajinayo danaha ballaaran ee Turkiga, gaar ahaan Soomaaliya. Intii uu Madaxweynaha Recep Tayyip Erdoğan xilka hayay, Turkiga wuxuu si weyn u xoojiyay joogitaankiisa guud ahaan Afrika, iyadoo Soomaaliya ay tahay bartilmaameed muhiim ah oo dadaalladaas. Safaaradda ugu weyn ee Turkiga ee dibadda waxay ku taallaa Muqdisho, waxaana jira iskaashi amni oo la xoojiyay, taasoo muujinaysa qoto dheerida xiriirka ka dhexeeya labada dal. Shirkadaha Turkiga waxay maamulaan kaabayaasha muhiimka ah, sida garoonka diyaaradaha Muqdisho iyo dekedda, halka shirkadda tamarta ee dowladda Turkiga ay diyaar u tahay inay bilowdo sahminta shidaalka iyo gaaska ee xeebaha Soomaaliya.
Sidoo kale, Turkiga wuxuu qorsheynayaa inuu dhiso dhisme safaaradeed oo loogu talagalay Soomaaliya oo ku yaal Ankara oo qiimaheeda lagu qiyaasay in ka badan $6 milyan.
Sanadkii 2024, Turkiga iyo Soomaaliya waxay kala saxiixdeen heshiisyo taxane ah oo ah dhinaca badda iyo difaaca kuwaas oo xoojiyay iskaashiga millatariga iyo dhigay aasaaska doorka Turkiga ee sugidda biyaha Soomaaliya. Heshiisyadan waxaa ka mid ah ballanqaadka Turkiga ee ah inuu ka caawinayo Soomaaliya inay horumariso awoodaha baddeeda iyo inay sugto xuduudaha badda, taasoo ah tallaabo istiraatiiji ah oo la jaanqaadaysa danaha muddada-dheer ee ammaanka iyo dhaqaalaha ee Turkiga ee gobolka.
Guusha Fidan ee dhexdhexaadinta muranka u dhexeeya Soomaaliya iyo Itoobiya muhiimaddeedu ma ahan oo kaliya xasilloonida gobolka, laakiin sidoo kale ilaalinta maalgashiyada ballaaran ee Turkiga iyo hubinta in saameynta Turkiga ee Geeska Afrika ay sii xoogaysato.
Xaaladda Soomaaliya ee wadaxaajoodka waa mid xasaasi ah. Dalka oo wali ka soo kabanaya tobanaan sano oo colaado ah, wuxuu u arkaa in wax kasta oo laga gorgortamayo oo ku saabsan midnimada dhuleed ay tahay musiibo mustaqbalkeeda dhibaato ku noqon kara. Ra’iisul Wasaarihii hore ee Soomaaliya, Cumar Cabdirashiid Cali Sharmaarke, wuxuu si weyn uga soo horjeestay heshiiska is-fahamka, isagoo ka digaya in Itoobiya loo oggolaado inay saldhig ciidan ku yeelato biyaha Soomaaliya ay halis ku noqon karto dalka iyo gobolka intiisa kale.