Waxaa si xowli ah u socda isku day ay kooxo ka ganacsada
caymiska (insurance) ugu jiraan inay dadka khasab lagaga dhigo inay adeegooda
iibsadaan iyagoo u soo dhex maraya nidaamka dowliga ah. Marka ay dowladu ku
waajibinayso muwaadinka inuu adeeg iibsado waa inay jirto dan guud oo khasbaysa
arinkaa (compelling public interest). Sida muuqata arinka caymiska waxa jira
dan ganacsi oo mucaash doona (compelling business interest), taas oo ay ku
doonayaan ganacsadaasi in xukuumadu dadka u khasabto iibsiga caymiska siiba ka
gaadiidka. Waxaynu ku eegi doonaa qoraalkan sababaha xeer loo soo saaro, muhiimada
ay leedahay in xeerarka la waafajiyo dastuurka iyo shareecada Islamka, cida
awooda u leh soo saarida xeerarka waajibinaya culays maaliyadeed, dariiqa ilaa
hadda loo maray in waajib lagaga dhigo muwaadinka in uu khasab ku qaato caymis
gaadiid iwm.
Baahi in Caymis Gaadiid la
Helaa Ma Jirtaa Somaliland?
Marka xeer ama siyaasad cusub la dhaqan galinayo waa inay
jirta dan guud oo la xaqiijinayo (compelling public interest). Aynu is
waydiinee maxaynu Somaliland ugu baahan nahay caymis gaadiid? Nidaamkeena
dhaqanka ah ee qabiilku wada bixiyo magaha iyo xaqa marka cid dhibaato la
gaadhsiiyo ayaa ah mid si fiican u shaqeeya. Tusaale ahaan, haddii qofku gaadiidka
uu wato cid dhibaato ku gaadhsiiyo waxa dhacda in lagu xidho xarunta Ciidanka
Ilaalinta Wadooyinka (Traffic Police) ilaa inta labada dhinac ee wax
kalal gaadheen ay ka soo heshiinayaan qaadida masuuliyada dhibtii dhacday. Odayaasha
reeraha ee masuuliyada qaaday iyagaa iska xil saara inay bixiyaan wixii ku
waajibay ee magdhow ah. Nidaamkaasi waa mid shaqeeya oo cid wal oo isku qabiil
ahiba ay si mutadawacnimo (voluntary) ah u bixiyaan wixii reerkooda lagu
yeesho.
Waxaa is waydiin leh haddii nidaamkeenaasu shaqaynayo
maxaynu ugu baahanahay inaynu u bedelno inagoo u danaynayna kuwa doonaya inay
ka ganacsadaan caymiska? Waxaa jirta odhaan Maraykanku isticmaalo oo tidhaa “if
it isn’t broken, don’t fix it” oo macnaheedu yahay “haddii arinku si fiican
u shaqaynayo, ha isku dayin inaad hagaajiso!” Iska daa inay hagaajiso e’ waxay u badan tahay
in caymiskan gaadiidka ee dadka lagu khasbayaa uu khalkhal galiyo nidaamkii
reeruhu isaga wada bixin jireen magaha iyo xaqa. Tusaale ahaan, haddii caymiska
gaadiidku uu hirgalo oo dadka khasab lagaga dhigo waxaa dhaci doonta in reeruhu
diidaan inay qofkooda gaadiid wax ku gaysta ay ka bixiyaan xaqii lagu lahaa oo
ay ku andacoodaan “maxaad caymis kaa bixiya u gali wayday?” Marka reerka loo
diido inay lala bixiyo qaantii ay gaadiidka ku gaysteen, waxaa dhacaya inay
iyaguna diidaan marka qof kale oo qabiilka ka tirsani, tusaale ahaan, qof wax
yeelo oo ay yidhaahdaan “idinkuba shalayto nalamaydaan bixin qaanti aanu
gaadiidka ku gaysanay!”
Caymisku Ma Waafaqsan
Yahay Shareecada Islamka?
Dhinaca kale, waxaa muhiim ah in lays waydiiyo in caymisku
waafaqsan yahay shareecada Islamka. Asalka caymisku waa Baycul-Qarar baycul
qarar بيع الغرر oo shareecadu xaaraantimaysay. Dastuurka
Somaliland Qodobkiisa 5aad, farqadiisa 2aad ayaa waxay tilmaamaysaa sidan:
“Xeerka dalka waxaa laga
qaadanayaa Shareecadda Islaamka; waxaana reebban wixii xeer ah ee ka soo
horjeeda.”
Caymiska ma garanaysid waxa aad iibsanayso mar kastana
labada dhinac ee wax kala iibsanaya ee caymiye iyo la caymiye ah (Insurer and
insured) mid baa khasaare ku jiraya. Tusaale ahaan, haddii aan caymis gaadiid
iibsato (premium) bishiina $50 bixiso muddo toban sanno ah lacagta aad bixisay waxay noqonaysa $6,000
($50*10*12). Haddii aanad wax dhib ah ku gaysan gaadiidkaaga oo aan caymisku
waxba kaa bixin shirkadii caymiskuna way faa’iiday. Dhinaca kale, waxaa
suura-gal ah in qof caymis gaadiid ku iibsaday $50 bishii markuu laba bilood ku
jiray uu galay shil gaadiid oo lagu xukumo lacag gaadhaysa $200,0000, taasoo
shirkadii khasaare wayn ku noqonaysa, qofkiina ay culayskii ka qaaday. Nidaamka
Islaamu waxa uu diidaa iibsiga noocan ah ee kolba dhinac khasaarayo xaga
dhinaca kalena faa’iidayo. Haddaba waxaa jirta marka dalalka aan Islaamka ahayn
qofku ku nool yahay ay culimadu u
fadwoodeedn inuu caymis gaadiid (liability insurance) qaadan karo daruuro ahaan
maadaama caymis la’aan aanu gaadhi kaxaysan karin. Sidaa darteed waxaa muhiim
ah maxaa inaga manta inugu khasbaya ee daruuro inagaga dhigaya caymis xaaraan
ah?
Dariiqee Loo Maray In
Caymiska Khasab Lagaga Dhigay Gaadiidlayda:
Dastuurka Somaliland cida kaliya ee uu awooda u siiyey inay
muwaadinka ku waajibiso culays maaliyadeed oo waa Golaha Wakiilada. Waxay ahayd
in Golayaasha sharci dejinta la keeno “Xeerka Caymiska Qaranka—National
Insurance Law) oo ay xildhibaanadu ka
doodaan in xiligan loo baahan yahay caymis, haddii loo baahan yahay noocee loo
baahan yahay, ma waafaqsan yahay Shareecada Islamka iyo inuu khasab ku noqonayo
muwaadinka iyo in kale iwm.
Iyadoo xukuumadu og dhibta ay kala kulmi karto inay xeerka
caymiska ka ansaxiso goloyaasha sharci dajinta ayaa waxa ay meel marisay Xeerka
Hay’ada Caymiska (Xeer Lr. 92/2021) oo ah kii lagu dhisayey Hay’ada Caymis.
Xeerkaasu gaadiidlayda kuma waajibinayo inay khasab caymis ku qaataan. Markii
Gudoomiyaha Hay’ada Caymisku oo aan ogolaansho ka haysan Gudida Caymiska
Qaranka (The National Insurance Board) oo uu Wasiirka Maaliyada, Sacad Cali
Shire, gudoomiye u yahay (Chairman of the Board) isku dayey inuu wareegtooyin
ku waajibiyo caymiska gaadiidka waxaa uu la kulmay iska caabis badan oo kaga timid
gaadiidlayda kuwaas dacwad u gudbiyey Golaha Wakiilada. Isla maalmihii
gaadiidlaydu dacwada u gudbisay Golaha Wakiilada ayaa madaxweynuhu qoraal ku
soo saaray dhismaha Gudida Caymiska Qaranka (National Insurance Board) oo aan
horeba u jirin
Maxkamada Sare ayaa hadana soo dhex gashay dacwadii caymiska
gaadiidka ee khasabka laga dhigayey iyadoo aan la garanayn cid dacwad u
gudbisay. Maxkamadu waxay soo saartay in wareegtadii Gudoomiyaha Hay’ada
Caymisku ee sax ahaa. Waxaa is waydiin leh sida wareegtada Gudoomiyaha Hay’ada
Caymiska sax ku yahay iyadoo aan go’aanka amarada ku qoran wareegtada aanay
waxba ka ogayn Guddida Caymiska Qaranka iyo Gudoomiyahooda oo ah Wasiirka
Maaliyada.
Iminka Halkee Wax
Marayaan?
Waxaa iminka yaala Golaha Wakiilada Xeerka Shirkadaha
Caymiska. Waxay u eg tahay inay xukuumadu wali ka warwareegayso Xeerka Caymiska
Qaranka inay Golaha keento. Waxay ahayd welina tahay in xeerka caymiska horta
la keeno golayaasha sharci-dajinta oo laga doodo arimaha ay ka mid yihiin 1)
baahi ma u qabnaa caymis gaadiid 2) Caymisku ma waaafaqsan yahay Shareecada
Islamka 3) Caymisku khasab ma ku noqonayaa gaadiidlayda mise waa haddii qofku
rabo (ikhtiyaari)?
Takaaful Muxuu Yahay?
Takaafulku waa caymis si mudatawacnimo (voluntary) ah
loo galo. Waa sidii magta ee reeruhu sanduuq samaysan jireen si ay isaga
bixiyaan hadba wixii lagu yeesho. Tusaale ahaan, shirkadaha dhismaha ayaa
sanduuq samaysan kara si kolba shaqaalaha wax noqda ama cidii gaadhiidkoodu wax
yeelo macdhow loogu siiyo, haddii wax ugu soo hadhaan sanduuqana ay u qaybsan
lahaayeen. Takaafulku ma noqon karo wax khasab ah. Sidaa darteed, khasbka la
rabo in laga dhigo caymiska gaadiidka ayaa u diidaya inuu Takaaful yahay
caymiskani.
Kaalinta aad Ka Qaadan
Kartaa Maxay Tahay?
Waajibinta caymiska gaadiidku waxay culays maaliyadeed ku
noqonaysaa cid kasta oo gaadhi wadata. Waxaa haboon in:
Gaadiidlaydu:
Iyadoo ay jirto culaysyo badan oo gaadiidlayda saaran sida shiidaalka
qaaliga ah, cashuurta wado marida, badalida joogtada ah ee buuga
gaadhiga/ruqsada gaadhi wadida, lacagta badqabka gaadiidka iwm haddana dadku ma
qaadi karaan lacag caymis oo naas nuujin u ah shirkado gaar loo leeyahay. Sidaa
darteed waa in muwaadiniintu ay fikirkooda iyo dareenkooda u gudbiyaan
mudanayaasha golayaasha sharci-dejinta.
Culimadu:
Waa in culimadu fikirkooda ka dhiibtaan waafaqsanaanta
caymiska ee Shareecada Islamka. Waxaa haboon in culimadu dadka u cadayso waxa
Shareecadu ka qabto caymiska.
Saxaafada:
Waxaa haboon in saxaafadu ay doodo ka qabato caymiska
gaadiidka oo loo yeedho gaadiidlayda, shirkadaha caymiska, madaxday Hay’ada
Caymiska, xildhibaanada goloyaasha sharci dajinta iwm.
Cabdillahi Xuseen
[email protected]