By Dr.
Maxamud M. Culusow
Tuesday March 14, 2023
Waxaa muddo dheer lagu baaqayay
baabi’inta Hay’adda Sirdoonka iyo Nabadsugidda -National Intelligence and
Security Agency (NISA) oo horey loogu magacaabi jiray Hay’adda Adeegga Amniga (National
Security Services - (NSS)), si loo dabargooyo tacadiyadii iyo dhaqankii awood
ku takrifalka ee caadada u noqday hay’addaas, taaso laga dhaxlay burburkii Qarankii
Soomaaliyeed. NSS looma abuurin dan
Soomaaliyeed. Waxaa loo abuuray cabburinta iyo ciqaabka Shacbiga Soomaaliyeed
si loo xaqiijiyo jiritaanka iyo joogitaanka xukunka keligi taliska ahaa, loona
hor istaago xorriyadda iyo xuquuqda siyasadeed ee hadalka, cabashada, iyo
bannanbaxa, ka qaybgalka tartanka siyaasadda iyo doorasho xor iyo xalaal ah oo
leh “Muddo Cayiman,” ee muwaadiniinta Soomaaliyeed xaqa u lahaayeen. Waxaa
la wada og yahay tacadiyadii iyo xadgudubiyadii xad dhaafka ah ee NISA ku
dhaqaaqday 5tii sano ee la soo dhaafay.
Dastuurka kmg ee Jamhuuiryadda
Federaalka Soomaaliya (JFS) wuxuu faraya abuuritaanka hay’ado leh ujeedooyin, xilal,
magacyo, astaamo, iyo calammo waafaqsan nidaamka dimoqradiga ah ee JFS, kaaso
ku saleysan ilaalinta xorriyada, xuquuqda, iyo sinnaanta muwaadiniinta
Soomaaliyeed, sarreynta sharciga, iyo xaqiijinta doorasho
xor iyo xalaal ah ee ku dhisan tartan furan.
Deeq bixiyayaasha
Caalamka oo taagera Booliska iyo Ciidanka Xoogga Dalka (CXD) Soomaaliyeed kama
hadlaan NISA sababtoo ah waxay qabaan in hay’adda NISA ay ka baxsan tahay hay’adaha
dimoqradiga ah ee u hoggaansan dastuurka kmg.
Shaqada sirdoonka dibedda
iyo Ilaalinta Sirta Qaranka iyo shaqada sirdoonka/xuuraanka iyo la dagaalanka
dambiyada abaabulan gudaha ee hay’adda NISA u xilsaaran tahay waa shaqooyin aad
muhiim u ah oo Soomaaliya baahi weyn u qabto, haseyeeshe waa shaqo gablan ah,
la dayacay, taaso Ururka Al Shabab ka faa’ideystay, kuna guuleysteen inuu baado
shacabka Soomaliyeed. NISA waxay ku mashquushay cabburinta, xariga, iyo ku tacadiga
muwaadiniinta tabaaleysan. Sida darted, hadafka kowaad waa abuuritaanka hay'ado
cusub ee wardoon oo u hoggaansan aragtida iyo mabaadi’ida dastuurka kmg ee JFS,
kana shaqeeya Sirdoonka Dibedda iyo Gudaha. Shaqada Wardoonka (Intelligence)
waa ururinta iyo qiimeynta xogo wartar leh oo dowladda ka kaalmeya dejinta iyo
fulinta siyaasado la xiriira khataraha gudaha iyo dibedda iyo fursadaha lagu
ilaalinayo laguna horumarinayo danaha iyo amniga qaranka.
Dastuurka kmg wuxuu Hay’adda
NISA ka xaarantimeeyay qabashada, xariga, iyo haynta qofna, waayo waa howl fashilineysa
xilkeeda sirdoonka, xuuraanka, iyo ilaalinta sirta qaranka (Counter Espionage). Qodobka 126 lambarkiisa 4 ee dastuurka kmg
wuxuu dhigaya in Booliska Federaalka u xilsaaran yahay ilaalinta
nolosha iyo hantida, ammaanka iyo nabadgelyada muwaadiniinta iyo dadka kale ee
deggan JFS. Isla qodobkaas lambarkiisa 3aad wuxuu dhigaya in CQS ee
JFS u xilsaaran yihiin ilaalinta Gobannimada iyo Madaxbannaanida dalka iyo
difaaca midnimada dhuleed. Halkaas waxaa ku cad in NISA kaabeyso shaqada
Booliska iyo CQS.
Caqabadaha loo baahnaa in la xalliyo ka hor diyaarinta
Sharciga hay’adda NISA waxay ahaayeen:
* Turxaan bixinta iyo dhammeystirka dastuurka kmg, taaso meesha ka saari
laheyd ka shiidaal qaadashada nidaamkii Kacaanka 21ka Okttobar 1969. Turxaan
bixinta dastuurka ee loo baahnaa waxaa ka mid ah in NISA, Booliska, iyo
Asluubta laga saaro dallada CQS, waayo CQS waxay ka kooban yihiin
Ciidanka Dhulka (lugta), Ciidanka Cirka, iyo Ciidanka Badda/Xeebaha ee Xoogga
Dalka oo xilkeedu ku xusan yahay qodobka 126 (3) ee dastuurka KMG.
Booliska, NISA, iyo
Asluubta waa hay’ado u xilsaaran xaqiijinta dhawrista sharciga (law
enforcement), lana shaqeeya Xeer Ilaalinta iyo Maxkamadaha. Eedeysanaha
waxaa maxkamadda horgeynaya Xeer ilaalinta. Hay’adaha difaaca dalka iyo Hay’adaha
Ilaalinta Sharciga (law enforcement agencies) waa ku qaybsanayaasha Amniga
Qaranka.
*Kala
soocidda xilalka/howlaha ku urursan NISA oo kala ah: 1) howlaha Sirdoonka ka hortagga iyo ka dabatagga
Dambiyada (Law Enforcement and Counter-espionage Responsibilities);
2) howlaha Sirdoonka/Basaasnimada Dibedda
(Foreign Intelligence and Espionage Services); 3) Howlaha Ilaalinta Madaxda iyo Hay’adaha
muhiimka ah ee Qaranka (Protection Secret Services);
4) Howlaha Socdaalka iyo Jinsiyada
(Immigration, Citizenship, and Naturalization and custom borders);
iyo 5) Howlaha Ilaalinta Xogta qofka iyo badbaadada
Adeegga Internetka (Cyber Security Services).
*Soo saaridda Sharciga Muwaadinnimada
JFS oo kala caddeynaya xuquuqda Soomaaliga iyo muwaadinka(Citizen) JFS.
*Caddeynta Wasaaradaha
ay hoos imaanayaan Xilalka/Howlaha ku urursan NISA.
Ayadoo ay weli taagan
yihiin caqabadaha kor xusan, ayaa labada Aqal ee Barlamaanka Federaalka
Soomaaliya (BFS) ansixiyeen hindise Sharciyadeedka hay’adda NISA ee Golaha
Wasiirrada u soo gudbiyay, kaaso ay ku kordhiyeen in Agaasimaha Guud yahay “Taliye,”
taaso abuureysa jaahwareer sharci iyo habmaamus, iyo isku mid ahaanshaha NISA
iyo NSS.
Mudnaanta waxay aheyd in
dastuurka kmg ah la turxaan bixiyo, lana dhammeystiro, la saxo qodobbada 126
iyo 127, si hay’adaha NISA, Booliska, iyo Asluubta looga sooco CQS. Arrintaas
ma dhicin. Khubaro badan waxay ka
welwelsan yihiin in sharciga NISA dhaawaco dadaalka dhib u dhiska Qaranka.
Hay’adda Ilaalinta
Xuquuqda Aadanaha (Human Rights Watch-HRW)
waxay Madaxweyne Xassan ka codsatay inuusan saxiixin Sharciga NISA oo siinaya awoodo
xad dhaaf ah. Waxay kaloo Saaxibadda Caalamiga ah ee Soomaaliya ka codsatay in
Dowladda Soomaaliya lagu cadaadiyo dib u eegista Sharciga oo ka soo horjeeda nuxurka
dastuurka kmg, nidaamka dimoqradiga ah, iyo heshiiska Caalamiga ah ee ilaalinta
xuquuqaha aadanaha oo DFS saxiixday. Qoraalka HRW wuxuu tixaya qodobbada
walaaca abuuray iyo khataraha sharciga xambaarsan yahay. Madaxweyne Xassan waa
saxiixay sharcigaas.
Qodobbada aan Sharciga NISA
lagu xusin waxaa ka mid ah:
1.
Hay’ad Ra’yid ah (Civil Authority) ee ka
tirsan Golaha Wasiirrada oo Hay’adda NISA hoos imaaneyso.
2.
Hay’adda Kormeerka (Overisight Authority)
oo Wasaaradda Amniga iyo NISA xubno ka yihiin.
3.
Hay’ad gaarka ah ee xadgudubyada NISA looga
dacwoonayo (Complaint Authority).
4.
Habraaca la Xisaabtanka NISA
(Accountability Clause).
Welwelka Sharciga NISA
laga qabo waxaa ka mid ah ku xadgudubka xuquuqda siyaasiinta mucaaradka,
dadka u dooda xuquuqda aadanaha, iyo warbaahinta Xorta ah. Sidaa
darted, waxaa la odorasaya in dhibaatooyin ay ka dhalan doonto dhaqangelinta
sharciga NISA oo khilaafsan dastuurka kmg iyo nidaamka dimoqradiga ah.
Soomaaliya waxay ku
jirta xilli ay higsaneyso inay dhexdeeda ka heshiiso, lana heshiiso adduunka,
taaso saldhiggeedu yahay sarreynta sharciga. Sida awgeed, dib u eegista
Sharciga NISA waa lama huran sida aqoonyahanno Soomaalaiyeed iyo Ururro Caalami
ah soo jeediyeen.
Tusaale ahaan,
tilmaamaha dastuurka waxaa ka mid ah in awoodaha hay’adaha dowladda lagu dhiso
hannaan isla xisaabtan iyo daahfurnaan, isla markaana la hubiyo ilaalinta
xorriyada iyo xuquuqda muwaadiniinta. Sidaa darted, hay’adaha u xilsaaran
nabadgelyada iyo sharci fulinta waa inay hoos yimaadaan ama ka amar qaataan
hay’ado ra’yid ah oo hogaamiya, kormeera, kontroola. Sidaasoo kale, dhammaan
dacwadaha ka baxsan CQS, waa inay qaadan Maxkamadaha Rayidka. Sharciga NISA
kama tarjumayo tilmaamaha dastuurka.
Ka hor ansixinta
Sharciga NISA, Aqoonyahanno iyo Xildhibanno ka hadlay qaladaadka Hindise
sharciyadeedka NISA ku jira waxay xuseen inay tahay maamul-xumo dowladeed in Agaasimaha Guud ee
NISA soo saaro Xeer hoosaadka Maamulka iyo Xeer Nidaamiyaha hay'adda, loona
baahan yahay in cid ka sarreysa Agaasimaha Guud sida Wasiirka Wasaaradda
hogaamineysa NISA uu soo saaro, ansixiyo xeer hoosaadka Maamulka iyo Xeer
Nidaamiyaha NISA, ayadoo Agaasimaha Guud lagala tashanayo diyaarinta
xeerarkaas. Lama tixgelin talooyinkii aqoonyahannada soo jeediyeen.
Waxaa kaloo muhiim ah
in la kala caddeeyo Jagooyinka lagu buuxinayo magacaabid siyasadeed iyo kuwa
lagu buuxinayo dallacad shaqo (Career promotion). Maamul ahaan, xeer ma ahan in
Hay’adda NISA oo kale ah uu Agaasimaha Guud magacaabo Ku Xigennadiisa.
Guud ahaan, Hindise
sharciyadeedka dhexdiisa, waxaa ku jira tanaaqud ka imaanaya ku dayashada
dhaqankii dowladdii Militeriga aheyd iyo baalmarka dastuurka kmg.
Ugu yaraan 25 qodob ee
Sharciga NISA ayaa su’aalo ka taagan yihiin. Qodobbadaas waxaa ka mid ah:
1. Qodobbada
7 iyo 8: Khilaaf weyn ayaa u dhexeeya qodobka ku saabsan shaqada
iyo qodobka ku saabsan awoodda hay’adda. Qodobka Shaqada hay’adda wuxuu u jiheysan
yahay Sirdoonka Dibedda. Qodobka Awoodda Hay’adda wuxuu u jiheysan yahay beegsiga
muwaadiniinta Soomaaliyeed. Fiiri 8(2,6,7,8,9,10,11,12,13).
2. Qodobka
17 (1) ee ku saabsan shardiga “Soomaalinnimada”
ee xubinnimada hay’adda wuxuu u baahan yahay faahfaahin aan mugdi ku jirin.
Muxuu yahay farqiga u dhexeeya Soomaali iyo Muwaadin JFS?
3. Qodobka
20: dhaarta
waxaa ku jira qalad.
4. Qodobka
34-36: Madaama dastuurka kmg ah uusan hay’adda NISA siin
xil gaar ah sida CQS iyo Booliska, waxaa muhiim ah in qodobbada 34, 35, 36 lala
sugo dhammeystirka dastuurka iyo hindise sharciyadeedka Booliska Federaalka loo
sameynayo.
5. Qodobka
32.
Xubnaha ka tirsan hay’adda NISA waxaa la horgeynayaa Maxkamadaha Rayidka ah
waxaana lagu qaadaya Xeerka Ciqaabta. Maxkamadda CQS waxay gaar u tahay CQS.
Agaasimaha Guud iyo Xubnaha NISA waxaa laga difaacaya gefafka/dambiyada ka
dhasha gudasha xilkooda si niyadsami ah (Good Faith), taaso Maxkamadda sugeyso.
Ma jirto cid ka sarreysa sharciga oo xasaano leh. Xasaanada Xildhabaannada BFS
waxay ku kooban tahay gudashada xilkooda Barlamaanka.
Labada talo ee mudan
tixgelin waxay kala yihiin:
1.
In waqtiga hadda ah, shaqada NISA lagu
koobo sirdoonka/basaasnimada gudaha iyo dibedda inta laga dhammeystirayo
dastuurka, lagana reebo xilka sugidda amniga gudaha oo Booliska Federaalka iyo
Booliska dowlad Goboleedyada u xilsaaran yihiin. Taas waxay xoojineysa sirdoonka
gudaha/dibedda iyo ka faa’ideysiga maalgelinta isugu jirta qalab iyo tababarro
ee la geliyay Booliska Federaalka iyo Dowlad Goboleedyada. DFS waxay ka
faa’ideysan karta Sharciga Adeegga Sirdoonka (National Intelligence Service
-NIS) ee Kenya.
2. In
Sharciga la ansixiyay dib looga noqdo, lagana doodo shanta (5) xilal ee ku
urursan hay’adda NISA madaama shaqo kasta ay u baahan tahay sharciyo, xeerar,
iyo xirfado kala duwan, iyo hay’ado kala duwan ee kor ka ilaaliya. Waxaa habboon in hay’adda NISA loo xilsaaro
sirdoonka/basaasnimada dibedda (Foreign Inelligence and Espionage Services) sida
hay’adaha C.I.A. Mareykanka iyo hay’adda Talyaaniga AISE (Agenzia per le
informazioni e sicurezza Estera). Soomaaliya waxay baahi weyn u qabta xoojinta
Sirdoonka/Basaasnimada Dibedda si ay ula socoto siyaasadaha Caalamka ee ku
wajahan deegaan Goboleedka (International Geopolitics). Sidaas oo kale, NISA
waxay qayb ka qaadaneysa Sirdoonka/Xuuranka Gudaha ee looga hortagayo ama looga
daba tagayo dambiyada abaabulan iyo argagixisada. Booliska Federaalka iyo
Booliska DG ayaa u xilsaaran dabagalka iyo baarista dambiyada ayagoo la
shaqeynaya Xeer Ilaalinta iyo Maxkamadaha sida hay’adda Mareykanka F.B.I. iyo
Hay’adda Talyaaniga AISI (Agenzia per le Informazioni e Sicurezza Interna) iyo
Ciidanka Carabinieri.
Dr.
Maxamud M. Culusow
[email protected]