Isniin, Maarso 3, 2025
By Abdirizak Dhoore and Ayanle Farah
Taariikhda dalalka isticmaala daroogada si ay uga adkaadaan ama u xakameeyaan cadowgooda waa mid aad u murugo leh oo adag. Taariikh ahaan, dalal kala duwan ayaa u isticmaalay khamrada iyo daroogooyin kale si ay u burburiyaan bulshooyinka, iyagoo u isticmaalay sidii aalad dagaal, xakameyn iyo xasillooni darro. Isticmaalka daroogada sidii hub ayaa ahaa xeelad ay isticmaalayeen xoogag awood leh si ay u kicdamaan bulshooyinka ama u soo rogaan nidaamyo aan la rabin. Tusaale ahaan, isticmaalka opium ee Ingiriiska intii lagu jiray Dagaalladii Opium ee Shiinaha iyo doorashada khat ee Soomaaliya ayaa si cad muujinaysa sida daroogada loo adeegsan karo sidii hub dagaal..
Intii lagu jiray qarnigii 19aad, Boqortooyada Ingiriiska ayaa si xeeladaysan u isticmaalay opium si ay uga faa'ideystaan Shiinaha intii lagu jiray Dagaallada Opium. Shirkadda Ingiriiska ee East India Company ayaa bilaabay inay opium ka soo qaado Hindiya una dhoofiso Shiinaha, iyadoo Shiinuhu uu isku dayay inuu joojiyo ganacsiga opium. Markii dowladda Shiinaha ay isku dayday inay ka hortagto dhoofinta opium, Boqortooyada Ingiriiska ayaa isticmaalay awood milatari si ay u joojiso Shiinaha, waxayna ku qasbay dowladda Shiinaha inay furto suuqeeda iyo inay siiso dhulkeeda sida Hong Kong. Opium waxay noqotay aalad gacanta Ingiriiska, iyadoo Shiinaha laga dhigay bulsho ku tiirsan opium, taasoo ka dhigtay inay si fudud ugu xakameeyaan.
Si la mid ah, Geeska Afrika, Itoobiya iyo Kenya waxay si istaraatiijiyad ah ugu adeegsadeen khat si ay u burburiyaan Soomaaliya.
Sannadkii 711-kii, Islaamku wuxuu qabsaday Yurub, waxa ayna ka talinayeen muddo 700 sano ah oo Islaamku ku faafay qaaradda. Si kastaba, sanadkii 1492, awoodaha Yurub, gaar ahaan Isbaanishka iyo Boortaqiiska, waxay noqdeen awoodda caalamiga ah ee ugu weyn. Isbaanishka iyo Boortaqiiska waxay qeybsadeen adduunka, iyadoo Boortaqiisku qabsaday dhulalka laga bilaabo Brazil ilaa Bariga aduunka, halka Isbaanishkuna uu haystay dhulka kale.
Dhinaca kale, Soomaaliya waxay ku jirtay gacanta Cusmaaniyiinta. Si kastaba, xaaladdu waxay si weyn isugu beddeshay qarniyadii 19-aad. Sanadkii 1884, Shirkii Berlin ee lagu qaybsaday Afrika ayaa keentay gumeysiga Soomaaliya. Waqooyiga Soomaaliya waxaa qabsaday Ingiriiska, Koonfurta waxaa qabsaday Talyaaniga, iyo Waqooyiga Galbeed waxaa qabsaday Faransiiska.
Sanadihii 1950-meeyadii, Soomaaliya waxay heshay fursad ay kaga dooran karto awoodda gumeysiga ee ay rabto inay ku sugnaato 10-ka sano ee soo socota, iyadoo la ballanqaaday in ay helayso madaxbannaani sanadkii 1960. Soomaaliya, iyadoo ka baqeysay Ingiriiska sababtoo ah waxa uu leeyahay awood cad, waxay dooratay inay la xiriirto Talyaaniga. Tani waxay ka caraysiisay Ingiriiska, waxaana uu ku jawaabay addeegsi ahaan in uu u dhiibo Itoobiya iyo Kenya dhul ballaaran iyo dad badan, isaga oo ka dhigay Itoobiya iyo Kenya inay noqdaan cadawga ugu weyn ee Soomaaliya.
Khat, oo ah geed kicin ah oo asal ahaan ka soo jeeda Gobolka Geeska Afrika, ayaa noqday qayb muhiim ah oo ka mid ah dhaqanka Soomaalida, laakiin inta badan Itoobiya iyo Kenya ayaa u isticmaalay si ay u xakameeyaan una burburiyaan Soomaaliya. Itoobiya iyo Kenya, iyadoo ka faa'iideysanaya khat-ka oo ay ka iibinayaan xuduudaha Soomaaliya, waxay keeneen inuu khat-ku noqdo aalad ay u isticmaalaan si ay u farageliyaan nolosha bulshada Soomaaliyeed. Isticmaalka khat-ka ee ballaadhan wuxuu sababay inuu noqdo qalab lagu jeclaysto oo bulshada Soomaaliyeed ay ku mashquulaan, isla markaana ay ka haraan arrimaha muhiimka ah ee qaran iyo midnimo.
Marka loo eego dhulka Soomaalida, Itoobiya waxay si sharci-darro ah u haystaan gobolka Ogaden, oo hadda ku jira Itoobiya, taasoo ka dhigtay gobolka mid lagu maamulo sidii qeyb ka mid ah dalka Itoobiya ee gumeysiga ah. Sidoo kale, Kenya waxay qabsatay dhulka Koonfur Bari Soomaaliya, oo hadda loo yaqaan gobolka Waqooyi Bari ee Kenya, iyadoo isticmaalka khat-ka uu noqday qalab lagu burburinayo Soomaaliya si aysan u awoodin inay xorriyaddooda ka qaataan Itoobiya iyo Kenya. Khat-ka waxaa loo isticmaalay sidii hub oo lagu jebiyo dadka Soomaaliyeed, taasoo ka dhigaysa inay ka fogaanayaan halganka xornimo iyo isdifaac.
Dhibaatooyinka khat-ka ee ka jira Soomaaliya waxay u adeegayaan sidii weerar joogto ah oo lagu sababeeyo in dadka Soomaaliyeed ay ku mashquulaan arrimo aan muhiim ahayn. Waxaa muhiim ah in dhammaan Soomaalida ay fahmaan taariikhda iyo isticmaalka khat-ka ee arrimaha siyaasadeed iyo bulsho ee wadamada deriska ah sida Itoobiya iyo Kenya. Haddii aan la fahmin saamaynta khat-ka, waxaa suurtogal ah in Soomaalidu ay ku lumaan awooddooda inay ka hortagaan iyo inay iska caabiyaan gumeysiga iyo faragelinta shisheeyaha ee ka imaanaya dalalka deriska.
Si looga hortago faragelinta shisheeyaha ee khat-ku, waxaa jira laba xalka ugu muhiimsan ee looga hortagi karo xaaladda:
Dhibaato kasta oo taagan, waxaa jira xal suurtagal ah. Dalal badan oo horay ula dagaallamay maandooriyaha waxay heleen xeelado wax ku ool ah. Tusaale ahaan, Portugal waxay noqotay dalkii ugu horreeyey ee ka baxay dhibaatooyinka la xiriira daroogada, iyagoo isticmaalay xeelad aan ahayn ciqaab iyo mamnuucid, balse ku dhisan wacyigelin iyo xakameyn dhaqaale. Soomaaliya waxay u baahan tahay xal la mid ah, si ay uga hortagto saameynta halista ah ee khat-ku ku leeyahay bulshadeeda.
1. Canshuur Adag oo Lagu Soo Rogo Khaadka
Soomaaliya waa inaysan si fudud u mamnuucin khat-ka, maadaama taasi sababi karto suuq madow oo xakameyntiisu adkaato. Halkii laga mamnuuci lahaa, waa in si xad-dhaaf ah loogu canshuuro, si:
- Qiimaha khat-ku uu sare ugu kaco, taasoo yareyn doonta isticmaalka.
- Lacagta canshuurta laga helo loo isticmaalo horumarinta bulshada.
2. Dhaqaalaha Khaadka Loo Wareejiyo Barnaamijyada Daryeelka Bulshada
Portugal waxay muujisay in maandooriyaha lagula dagaalami karo iyadoo aan la caddibin dadka isticmaala, balse la siinayo fursado kale. Soomaaliya waxay sameyn kartaa:
In canshuurta laga qaado khat-ka loo isticmaalo barnaamijyo caafimaad, waxbarasho, iyo shaqo-abuur.
- In dhalinyarada loo abuuro fursado shaqo si ay uga fogaadaan qabatinka khat-ka.
- In la sameeyo xarumo wacyigelin iyo daaweyn loogu talagalay dadka ka doobaya qabatinka khat-ka.
3. Wacyigelin & Isbedel Dhaqameed
Dhaqan ahaan, khat-ku wuxuu noqday qayb ka mid ah nolasha dad badan oo Soomaaliyeed, gaar ahaan ragga. Sidaas darteed:
- Waa in la sameeyo olole ballaaran oo wacyigelin ah oo muujinaya dhibaatada khat-ka.
- Waa in bulshada laga dhaadhiciyo in khat-ku yahay caqabad horumarka ka hor istaagaysa.
- Waa in culimada, waxgaradka, iyo hoggaamiyeyaasha dhaqanku ka qeyb qaataan barnaamijyada wacyigelinta.
Gunaanad
Soomaaliya waxay fursad u haysataa inay si caqli iyo xeeladeysan ula dagaasho khat-ka iyada oo aan shacabka la ciqaabin, balse dhaqaale ahaan looga dhigo wax aan la awoodi karin. Haddii canshuurta khat-ka sare loo qaado, laguna maalgeliyo horumarinta bulshada, Soomaaliya waxay ka bixi doontaa dhibaatada maandooriyaha si la mid ah sida Portugal. Waxaa la joogaa waqtigii Soomaaliya ay dib ula wareegi lahayd maskaxdeeda, dhaqaalahaheeda, iyo mustaqbalkeeda. Xalka dhabta ahi wuxuu ku jiraa xakameyn, canshuur adag, iyo wacyigelin bulsho.